ÇOCUK EĞİTİMİNDE ÖDÜL VE CEZA İŞE YARAR MI?
Çocuk eğitiminde ödül ve ceza bugünlerde nasıl uygulanıyor? Zaman içinde neler değişti? Bizler yani anne ve babalar olarak aldığımız eğitim boyunca birçok yerde ödül veya cezaya maruz kalmışızdır. Biz kendi öğretmenlerimizden gördüğümüz bu metotların, zamanla doğru olduğu kanısına vardık. Aldığımız eğitimde, tuvalet eğitimi verilirken, uyku düzeni sağlanmaya çalışılırken, okul ödevleri yaptırılmaya çalışılırken veya alışverişte yapmamamız gereken hareketler söylerken, misafirlikte uygulanması gereken tutumlar öğretilirken ve ziyarette yapılmaması gereken davranışlar öğretilirken, kimi zaman ödülle motive edilmeye ya da ceza ile tehdit edilmeye alıştık. Ve ne zaman yetişkinliğe geldik, gerçekleri görüp, anlayıp yolunda gitmeyen şeyleri fark ettik. Hemen söylediğimiz şey şu olmadı mı?
“Ben bunu kendi çocuğuma yapmayacağım.”
Ama sonra ne olduysa yine zaman içinde fikrimiz değişti ve
“Anne ve babamdan öğrendiklerim en doğrusudur.”
Diyerek fark etmeden bu döngüye tekrar katıldık. Durum böyle olunca çocuk büyütürken ki yöntemler zamana ayak uydurdu fakat aynı temelle nesilden nesile aktarılarak devam etti, gitti. Peki bugünlerde ne durumda. Çok değil yakın geçmişte süper dadı diye bir program vardı. Pek çoğunuz hatırlar. Süper dadının yaptıklarını hayretle izler ve işe yarayıp yaramayacağını konuşurduk. Hatta izlemediyseniz onun meşhur bir bölümü bile var. Merak ediyorsanız, bakın derim. Süper dadı mola yöntemi. Süper dadının uyguladığı mola yönteminin bile günümüz eğitiminde artık pek yer almadığını görmekteyiz. Mola yöntemi, bir ceza, men etme, mahrum etme yöntemi bana kalırsa. Çocuk için bir işkence gibi, kendimi çocukların yerine koyuyorum da… Geçici olarak çözüm bulunuyor olabilir fakat ben bu mola paspası yönteminin, çocukta öfke biriktirdiğini düşünüyorum. Siz o an çocuğun kendisine değil de davranışından dolayı çocuğa mola verdiğinizi düşünüyorsunuz. Fakat küçük yaş grubu çocukların,bu olayı kendisine yapılan bir ceza olarak algılayacağını düşünmekteyim. Siz nasıl bir yetişkine bu yöntemi uygulayamazsanız, bir çocuğa hiç yapmamanız gerekiyor.
Ödül İşe Yarar mı?
Bununla ilgili ödül üzerine pek çok deney yapıldı ve makaleler yazıldı. Ama tam tersi yani ödülün eğitimde yani insan üzerinde etkili bir yöntem olmadığını, görünürde faydalı gibi gözükse de aksine çocuklara çok büyük zararlar verdiğini söyleyenlerde vardı. Bunlar Prof. Edward Deci ve Prof. Mark Lepper’di. Ve bu iki profesör birbirinden habersiz olarak tezlerini ispatlamak için yapacakları deneyler için çalışmaya başlamışlardı.
Prof. Edward Deci daha büyüklerle üniversite öğrencileri ile yapıyor deneyi, Mark Lepper de benzer bir deneyi çocuklarla yapıyor. Lepper anaokulu çocuklarını üç gruba ayırıyor ve onlara renkli boya kalemleri veriyor. Onlardan bir resim çizmelerini istiyor. Birinci ve ikinci gruba ödül olarak kurdeleli ve yıldızlı sertifikalar veriyor. Birinci gruba boyama yaptıklarında ödül vereceğini söylüyor ama ikinci gruba etkinlik sonrası ödülü sürpriz olarak veriyor. Üçüncü gruba ise hiçbir şey vermiyor. Ve sonuç beklediğimiz gibi. Ödül alacağını bilen çocuklar resimle daha çok uğraşıyor.
Fakat bir de deneyin ikinci kısmı var. İki hafta sonra bu çocuklar tekrar boya kalemleri ve farklı oyuncakların bulunduğu bir odaya alınıyor. Gruplar gizli camın arkasından izleniyor. Sonuç şu ki; daha önce ödülle boyama yapan gruba kıyasla, ödül almayan grup boya kalemlerine daha çok ilgi gösteriyor ve aynı heyecanla uğraşıyor.
Yapılan iki deney eğitim dünyasında büyük bir tartışmaya neden olmuş. Çünkü klasik olarak kullanılan yöntemlerin aslında hiç de sanıldığı gibi faydalı olmadığını ispatlar nitelikte sonuçlar ortaya çıkıyor buradan. Bu deneyler bir şeyi daha gösteriyor.
Çocuğun bir etkinliğe karşı ilgisi varsa, ona ödül verilince çocuğun var olan iç motivasyonu da sönüyor.
Ayrıca ödül ve cezanın çocuğun üzerinde bir kontrol mekanizması oluşturuyor.
Ödül Ortadan Kalkınca, Çocuk da O İşi Yapmayı Bırakıyor
Yapılan araştırmalara göre ödül, çocuğun o işe daha çok ilgi göstermesini ve daha çok zaman harcamasını sağlıyor. Hatta ödül olması çocuğun heyecanını en üst seviyeye taşıyor. Ancak ödül ortadan kalktığında, o işi yapmayı bırakıyor.
Yani ödül, çocuğun o işi yapmasına sebep olan şey olarak algılanıyor. Dolayısıyla ödül ortadan kalktığında, çocuğun işi yapmasına da gerek kalmıyor. Nasıl mantıklı değil mi? Siz de aynı duyguları hissetmez misiniz? Ödül ortadan kalkınca sizi heveslendiren olayda ortadan kalkmaz mı?
Çocuk Eğitiminde Ödül ve Ceza Aynı Şeyler mi?
Çocuk eğitiminde ödül ve ceza, davranışsal psikolojide hem tanım hem de uygulama olarak farklı kabul edilse de aslında özünde aynılar. Sadece biri olumlu, diğeri olumsuz bir ifade. Şöyle örneklendirelim mi:
- Ödevini yaparsan, bilgisayarla oynayabilirsin.
- Ödevini yapmazsan, bilgisayar oynayamazsın.
İlk cümle ödül, ikincisi ceza gibi görünse de iki cümle de özünde aynı. Bu cümlelerle çocuğuna bir koşul sunarak onu kontrol ediyorsun. Çocuğun, ödülü getirecek davranışı sergileyemediği an otomatik olarak ceza almış oluyor. Bu konuyla ilgili Çocukla İletişime Geçmek isimli yazımı da okuyabilirsiniz.
Sonuçta çocuk eğitiminde ödül ve ceza kullanılması çocukların ahlak gelişimini olumsuz etkilediği gibi özgüvenini zedeliyor ve benlik algısını tehdit etmektedir. Anne ve babaların hatta öğretmenlerinde bunu dikkate alarak çocuklara dönüt vermek, düzeltmeler yapmak ve pekiştireçleri tercih etmeleri önemli bir konu olmakta.